Nawrot 1A - PL / ENG - piekarze / bakers

[PL]

Jeśli myślimy o dynamicznym rozwoju Łodzi w XIX wieku, to ulica Nawrot jest miejscem, które rosło w swojej historii – dosłownie – na drożdżach. Chodzi tu oczywiście o liczne piekarnie, cukiernie, sklepy z pieczywem. Część z nich posiada do dzisiaj status miejsc legendarnych. 

To właśnie nieistniejącym piekarniom i piekarzom stąd poświęcona jest instalacja przy Nawrot 1a. Ich właściciele (wraz z adresem swoich zakładów) zostali wymienieni na płytkach otaczających centralne pole kompozycji. 

Pierwsza po sąsiedzku (Nawrot 3) znajdowała się piekarnia Franciszka Michla. Michel zorganizował ją ok 1900 r. na posesji swojego teścia – piekarza Franciszka Kindermana. Po śmierci Michla pod koniec lat 30. zakład prowadził Alfred Zippel (Cyppel). Po II wojnie światowej znajdowała się tu piekarnia wojskowa, a następnie zakłady Łódzkie Zakłady Przemysłu Piekarniczego nr 4. 

Piekarnia Józefa Tomali, mieszcząca się od końca lat 30. przy Nawrot 14. Miejsce szczególnie popularne wśród okolicznych mieszkańców i uczniów pobliskiej szkoły podstawowej nr 22. Początkowo można tu było także wypić kawę i herbatę. Po śmierci Tomali, piekarnię prowadziły po II wojnie światowej jego córki. Ponoć produkowano tu kilkanaście rodzajów samych tylko bułek. Tomala przed wojną miał też piekarnię przy ul. Andrzeja 16. 

Piekarnia Henochowiczów, która była poprzedniczką zakładu Tomali przy Nawrot 14. Gdy Icek Idel Henochowicz zmarł przejęli ją jego żona Łaja i wspólnik – Majer Goldberg – prezes Zarządu Związku Żydowskich Właścicieli Piekarń w Łodzi. Nazywaną ją popularnie piekarnią Lopka. Warto dodać, że jednymi z pierwszych piekarzy, którzy prowadzili tutaj swoją działalność na początku XX w. byli: Jan Szpecht i Engelbert Ludwig. Sama posesja należała do piekarskiej rodziny Tyszerów. 

Wypieki piekarskie Lajba Kinrusa (Nawrot 34), które znajdowały się pod tym adresem od 1928 roku. Przejął on zakład po Emanuelu Koplewiczu, który prowadził wcześniej piekarnię chlebową, bułek i macy. Kinrus posiadał też herbaciarnię przy ul. Sienkiewicza 67, a jego rodzina prowadziła też piekarnie przy ul. Zawadzkiej 17 i Zgierskiej 80. 

Zakład Emmanuela Meissnera, który znajdował się na jego posesji przy rogu Nawrot 38 i ulicy Kilińskiego 111. Meissner otworzył tu działalność już pod koniec XIX wieku. Przez wiele lat był starszym Cechu Piekarzy (chrześcijan). Po II wojnie światowej piekarnia została znacjonalizowana i była popularna m.in. wśród okolicznych dzieci, głównie za sprawą produkowanych tu ciastek.

Mechaniczna wytwórnia pieczywa Józefa Witka – (Nawrot 44). Zakład ten mieścił się od 1937 r. w oficynie kamienicy należącej do piekarza Karla Wenske. Przed Witkiem wiele lat prowadził tu swoją piekarnię Franciszek Zawadzki. Witek dzierżawił także piekarnię przy ul. Poprzecznej 1. 

Piekarnia Teodora Gabriela przy Nawrot 50. Zakład ten mieścił się w oficynie ok. 1914 r. Od 1926 r, prowadził tu mechaniczną piekarnie, aż do końca II wojny światowej, Rajnhold Frank, a po okupacji Józef Moszczyński. Pierwszymi piekarzami, którzy tu prowadzili wypiek, na początku XX wieku, byli tu: J. Hanselman, którego bracia także prowadzili wytwórnię pieczywa (ul. Karola 16 i Pańska 64) oraz E. Wagner. 

Wśród innych piekarń lub sklepów z pieczywem wymienić warto jeszcze: zakład znanej na Starym Widzewie rodziny piekarzy Omenzetterów (Nawrot 83 – Juliusz Leopold Omenzetter) oraz piekarnię J. Horatza – Nawrot 49, a także punkt z pieczywem wytwarzanym przez rodzinę piekarzy Hermansów (Adolf Hermans – Nawrot 19).

Opracowanie: Marcin Nowicki

[ENG]

If we think about the dynamic development of Łódź in the 19th century, Nawrot Street is a place that grew throughout its history, literally, like yeast. Of course, we are talking about numerous bakeries, confectioneries, and bread shops. Some of them still have the status of legendary places.

It is to the bakeries and bakers that no longer exist that the installation at Nawrot 1A is dedicated. Their owners (along with the addresses of their establishments) are listed on the tiles surrounding the central field of the composition.

The first bakery in the neighborhood (Nawrot 3) was Franciszek Michel's. Michel arranged it around 1900 on the property of his father-in-law – baker Franciszek Kinderman. After Michel's death in the late 1930s, the establishment was run by Alfred Zippel (Cyppel). After World War II, there was a military bakery here, and then the Łódź Bakery Industry Plant No. 4.

Józef Tomala's bakery, located at Nawrot 14 since the late 1930s, was a particularly popular place among local residents and students of the nearby primary school No. 22. Initially, you could also drink coffee and tea here. After Tomala's death, the bakery was run by his daughters after World War II. Supposedly, around a dozen types of rolls were produced here. Before the war, Tomala also had a bakery at Andrzeja 16.

The Henochowicz Bakery was the predecessor of Tomala's plant at Nawrot 14. When Icek Idel Henochowicz died, it was taken over by his wife Łaja and his business partner - Majer Goldberg - the president of the Board of the Association of Jewish Bakery Owners in Łódź. It was popularly called the Lopka bakery. It is worth adding that some of the first bakers who ran their businesses here at the beginning of the 20th century were: Jan Szpecht and Engelbert Ludwig. The property itself belonged to the Tyszer bakery family.

Lajba Kinrusa bakery (Nawrot 34) had been located at this address since 1928. He took over the establishment from Emanuel Koplewicz, who had previously run a bread, roll and matzo bakery. Kinrus also had a tea room at Sienkiewicza 67, and his family also ran bakeries at  Zawadzka 17 and Zgierska 80.

The Emmanuel Meissner Factory was located on his property at the corner of Nawrot 38 and Kilińskiego 111. Meissner opened his business here at the end of the 19th century. For many years he was the senior of the Bakers' Guild (Christians). After World War II, the bakery was nationalized and was popular especially among local children, mainly because of the cookies produced here.

Józef Witek's mechanical bread factory – (Nawrot 44) was located in the annex of a tenement house belonging to the baker Karl Wenske since 1937. Before Witek, Franciszek Zawadzki had run his bakery here for many years. Witek also leased the bakery at Poprzeczna 1.

Teodor Gabriel's bakery at Nawrot 50 was located in the annex around 1914. From 1926, until the end of World War II, a mechanical bakery was run by Rajnhold Frank and Józef Moszczyński after the occupation. The first to bake here, at the beginning of the 20th century, were: J. Hanselman, whose brothers also ran a bread factory (ul. Karola 16 and Pańska 64) and E. Wagner.

Other bakeries and bread shops worth mentioning include: the bakery of the Omenzetter family, well-known in Stary Widzew (Nawrot 83 – Juliusz Leopold Omenzetter), the J. Horatz bakery – Nawrot 49, and a point selling bread which was produced by the Hermans family (Adolf Hermans – Nawrot 19).

Author: Marcin Nowicki